فصل سوم : تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان قرآن (سوره الرحمن)
۳-۱- زبان قرآن و ویژگی‌های آن
۳-۲- سیمای سوره الرحمن
۳-۲-۱- سوره الرحمن از دیدگاه مفسران
۳-۳- بررسی عملیات زبانی گفتمان در سوره الرحمن
۳-۳-۱- گفتمان
۳-۳-۲- گفته‌پرداز
۳-۳-۳- گفته‌یاب (گفته‌خوان)
۳-۳-۴- گفته
۳-۳-۵- گفته‌پردازی
۳-۳-۶- حضور
۳-۴- شاخص‌های اصلی در گفتمان سوره الرحمن
۳-۴-۱- موضعگیری گفتمان
الف) تبادل برونه‌ها و درونه‌ها
ب) حاضرسازی (حضور)
ج) جسمار (جسمانه)
۳-۴-۲- دلالت مستقیم و ضمنی در سوره الرحمن
۳-۴-۳- مفهوم‌سازی درون متنی و ساختار زیربنایی گفتمان در سوره الرحمن
۳-۴-۴- اتصال و انفصال گفتمانی در سوره الرحمن
الف) اتصال (قبض یا فشاره) در سوره الرحمن
ب) انفصال (بسط یا گستره) در سوره الرحمن
۳-۴-۵- زوایه دید در سوره الرحمن
۳-۴-۶-گونه‌های مجابی و تفسیری در سوره الرحمن
۳-۴-۷- عاطفه در اتصال و انفصال گفتمانی
۳-۴-۸- تکرار در سوره الرحمن
۳-۴-۹- نقش آهنگ و نمود در گفتمان
۳-۴-۱۰- تنش در سوره الرحمن
۳-۴-۱۱- الگوهای تنشی آیات سوره الرحمن
۳-۴-۱۲- الگوی تنشی سوره بر اساس تقسیم بندی ارائه شده
فصل چهارم : تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان یک نگاره ایرانی-اسلامی
۱۰
۱۱
۱۲
۱۳
۱۴
۱۴
۱۵
۱۸
۱۹
۲۳
۲۷
۲۹
۳۲
۳۷
۴۳
۴۴
۴۵
۴۶
۴۷
۴۸
۴۸
۴۹
۴۹
۵۰
۵۰
۵۲
۵۴
۵۴
۵۵
۵۶
۶۲
۶۲
۶۵
۶۵
۶۶
۶۶
۶۷
۶۸
۶۸
۶۹
۶۹
۶۹
۶۹
۷۰
۷۰
۷۱
۷۷
۷۷
۷۹
۸۰
۸۱
۸۲
۸۳
۸۵
۸۶
۸۷
۹۴
۴-۱- خوانش گفتمانی نگاره یوسف و زلیخا اثر کمال الدین بهزاد
۴-۲- ویژگی‌های نگاره گریز یوسف از زلیخا
۴-۲-۱- ویژگی بینشی نگاره
۴-۲-۲- ویژگی مضمونی نگاره
۴-۲-۳- ویژگی ساختاری نگاره
الف) پلان و تناسبات در نگاره
ب) رنگ در نگاره
۴-۳- گفتمان نگاره گریز یوسف از زلیخا
۴-۳-۱- نظام تنشی نگاره
الف) قبض و بسط عناصر در نگاره و رابطه آن با فضای تنشی
ب) زاویه دید و جهت‌مندی عناصر در نگاره و رابطه آن با فضای تنشی
ج) عامل حضور(پیکره ها) در نگاره و رابطه آن با نظام تنشی
د) کارکرد رنگ در فضای تنشی نگاره
۴-۳-۲- نظام ارزشی نگاره
الف) کارکرد رنگ در نظام ارزشی نگاره
۴-۴- طرحواره‌ی فرایند تنشی نگاره
۴-۵- بازخوانی فرایند گفتمانی (تنشی و ارزشی) نگاره بر اساس مربع معناشناسی گرماس
فصل پنجم : پروژه عملی
۵-۱- چگونگی انجام پروژه عملی
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
۹۶
۹۷
۹۸
۹۸
۱۰۰
۱۰۱
۱۰۴
۱۰۶
۱۰۶
۱۰۷
۱۰۸
۱۱۰
۱۱۰
۱۱۱
۱۱۲
۱۱۲
۱۱۳
۱۱۵
۱۲۰
مراجع
۱۲۲
فهرست اشکال
عنوان
صفحه
شکل ۲-۱- مربع نشانهشناختی گرماس
۱۴
شکل ۳-۱- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۲- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۳- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۴- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۵- مفهوم‌سازی آیات ۲۷ و ۲۸ سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۶- مفهوم‌سازی آیه فبای آلاء ربکما تکذبان به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۷- مفهوم‌سازی آیات ۵ الی ۱۳ سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۳-۸- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل ۴-۱- گریز یوسف از زلیخا اثر بهزاد
شکل ۴-۲- تقسیمات طلایی در نگاره بهزاد
شکل ۴-۳- تقسیمات عرضی نگاره بهزاد بر مبنای مستطیل جذر ۲
شکل ۴-۴- تقسیمات طولی نگاره بهزاد بر مبنای مستطیل جذر ۲
شکل ۴-۵- قبض و بسط عناصر در گفتمان نگاره بهزاد
شکل ۴-۶- جهت‌مندی عناصر و تاثیر آنها بر فضای تنشی نگاره
شکل ۴-۷- فرایند گفتمانی نگاره بر اساس مربع نشانهشناختی گرماس
۷۳
۷۴
۷۵
۷۵
۷۶
۷۶
۷۶
۷۷
۹۶
۱۰۳
۱۰۳
۱۰۴
۱۰۷
۱۰۹
۱۱۳
فهرست نمودارها
عنوان
صفحه
نمودار ۲-۱- طرحواره‌ی فرایندی افت یا تنزل تنش
۴۸
نمودار ۲-۲- طرحواره‌ی فرایندی افزایش یا اوج فشاره‌ی عاطفی
نمودار ۲-۳- طرحواره‌ی فرایندی افزایش هم زمان قدرت فشاره‌ها و گستره‌ها
نمودار ۲-۴- طرحواره‌ی فرایندی کاهش هم زمان قدرت فشاره‌ها و گستره‌ها
نمودار ۳-۱- الگوی تنشی آیات ۱ الی ۱۲
نمودار ۳-۲- الگوی تنشی آیه ۱۳
نمودار ۳-۳- الگوی تنشی آیه ۱۴ و ۱۵
نمودار ۳-۴- الگوی تنشی آیه ۱۶
نمودار ۳-۵- الگوی تنشی آیه ۱۷
نمودار ۳-۶- الگوی تنشی آیه ۱۸
نمودار ۳-۷- الگوی تنشی آیه ۱۹و۲۰
نمودار ۳-۸- الگوی تنشی آیه ۲۱
نمودار ۳-۹- الگوی تنشی آیه ۲۲
نمودار ۳-۱۰- الگوی تنشی آیه ۲۳
نمودار ۳-۱۱- الگوی تنشی آیه ۲۴
نمودار ۳-۱۲- الگوی تنشی آیه ۲۵
نمودار ۳-۱۳- الگوی تنشی آیات ۲۶-۲۸
نمودار ۳-۱۴- الگوی تنشی آیه ۲۹
نمودار ۳-۱۵- الگوی تنشی آیه ۳۰
نمودار ۳-۱۶- الگوی تنشی آیات ۳۱-۳۶
نمودار ۳-۱۷- الگوی تنشی آیات ۳۷-۴۵
نمودار ۳-۱۸- الگوی تنشی آیه ۴۶
نمودار ۳-۱۹- الگوی تنشی آیه ۴۷-۵۹
نمودار ۳-۲۰- الگوی تنشی آیه ۶۰-۶۱
نمودار ۳-۲۱- الگوی تنشی آیه ۶۲-۷۷
نمودار ۳-۲۲- الگوی تنشی آیه ۷۸
نمودار ۳-۲۳- الگوی تنشی سوره الرحمن
نمودار ۴-۱- طرحواره‌ی فرایند تنشی نگاره بهزاد
۴۸
۴۸
۴۹
۸۶
۸۷
۸۷
۸۷
۸۸
۸۸
۸۸
۸۸
۸۹
۸۹
۸۹
۸۹
۹۰
۹۰
۹۰
۹۰
۹۱
۹۱
۹۲
۹۲
۹۳
۹۴
۹۴
۱۱۳
فصل اول: کلیات تحقیق
۱-۱-تعریف مسئله:
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی است و برای هدایت نوع بشر و همه اعصار و ملل فرستاده شده است، لذا منطق حکم می‌کند که خداوند حکیم و توانا زبانی را به کار گرفته باشد که قابل فهم برای تمام انسان‌هایی باشد که قرار است مورد هدایت واقع شوند. رسالت قرآن هدایت انسان است و از آنجا که از طرف قدرت مطلق فرستاده شده است باید به گونهای باشد که رسالت خود را به نحو احسن انجام دهد و از آنجا که برای انذار بشر زبانی قدرتمند و الفاظی گیرا نیاز است، لذا زبان قرآنی باید حاوی قدرتی باشد که مخاطب را تحت تاثیر خویش قرار داده موجب گردن نهادن به دستورات و مقررات دینی شود.
امروزه توجه به زبان و گفتمان قرآن مورد توجه پژوهشگران زیادی قرار گفته است و در این بین دانش‌های زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی۱ از جمله دانش‌های جدید و موثری در حیطه‌ی مطالعه زبان قرآن مطرح شده‌اند.
نشانه‌شناسی ساختگرا متکی بر رابطه‌ای تقابلی بود. این رابطه‌ها ما را با نظام‌های بسته و مکانیکی در حوزه معنا مواجه می‌ساختند. چرا که اغلب آنها قطب‌های معنایی از پیش تعیین شده بودند که به نوعی به اثبات آنها در متن مورد مطالعه پرداخته می‌شد، اما نشانه-معناشناسی پساگرمسی معنا را جریانی سیال می‌داند که بر اساس رابطه‌ای تنشی تعریف می‌گردد. بر این اساس نشانه۲ پدیده‌ای است که میتواند از صفر تا بی‌نهایت در نوسان باشد. چنین رابطه سیالی که از تلاقی دو محور کمی و کیفی شکل میگیرد ارزش‌ها معنایی جدیدی را نیز تولید می‌کند. ارجاع به دیدگاه پدیدارشناختی۳ در مطالعات مربوط به نشانه از آنجا ناشی می‌شود که نشانه-معناشناسان فرانسوی در دهه هشتاد به این موضوع بسیار مهم پی بردند که دیگر صورت‌گرایی محض و یا رابطه صرف مکانیکی بین دال۴ و مدلول۵ نمی‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسایل دخیل در بررسی ساز و کارهای مربوط به دنیای نشانه-معناها۶ باشد. چرا که بدون در نظر گرفتن “موقعیت انسانی”، جنبه وجودی نشانه، ارتباط حسی-ادراکی با چیزها، به ویژه تجربه زیستی و منحصر به فردی که در تلاقی با هر نشانه شکل میگیرد و ضامن سیالیت معناست، نمی‌توان به بررسی نظام‌های گفتمانی پرداخت.
در نگاه پدیداری، دیگر معنا جریانی از پیش تعیین شده، تثبیت یافته و قطعی نیست. چرا که تجربه زیستی و شهودی سبب می‌گردد تا معنا در شرایط مختلف و با توجه به نوع رابطه‌ای که با چیزها برقرار می‌کنیم، متفاوت باشد. با توجه به همین ویژگی‌های ناپایدار معنایی است که رابطه تقابلی جای خود را به رابطه‌ای سیال می‌دهد.
این پژوهش نیز روش نشانه-معناشناسی گفتمانی و الگوهای تنشی را برای مطالعات گفتمان قرآن مد نظر قرار داده است. در اینجا مستقیما به متن قرآن پرداخته می‌شود تا از منظری مدرن تعریفی جدید از گفتمان قرآنی ارائه دهد و با تأکید بر ساختار و زبان قرآن، به بیان طرح کلی گفتمان قرآنی برای بشر بپردازد و مهم‌ترین ویژگی‌های آن و تاثیر و تاثر این گفتمان بخصوص گفتمان سوره الرحمن و ایجاد انگیزش در کنار ایجاد معرفت و شناخت در این گفتمان را بیان کند.
۱-۲- ضرورت و اهمیت تحقیق :
لزوم بررسی گفتمان قرآنی از نگاهی نو و بررسی آن به عنوان یک ضرورت در پژوهش‌های نوین قرآنی تبیین شده است. عملیات زبانی گفتمان که در بطن الگوی “نشانه-معناشناختی”۷ قرار میگیرد، دیدگاه تازهای است که میتواند پژوهشگران را وا دارد تا به گونهای دیگر قرآن و خالق آن را بنگرد. عملیات زبانی گفتمان۸ چشمان پژوهشگران را بر زاویههای جدید میگشاید تا خواننده را با خوانشی دیگر از قرآن مواجه سازد.
در خصوص اهمیت پژوهش‌های زبان‌شناسی قرآن، باید گفت این بحث، بحث علمی پرچالشی است و از این رو که برای پژوهگشران ما، عرصه‌ای نو و جدید است که در این رابطه مباحث بسیاری مطرح می‌شود که باید به ابعاد آن به درستی توجه کرد و مباحث، در قالب نقدهای علمی، بررسی شود. شکی نیست که تحقیق و پژوهش علمی در اسلام اهمیت بسیار فراوانی دارد و پر واضح است که افکار، اندیشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زیر ساخت‌های علمی آن جامعه را تشکیل داده، بناهای علمی و نتایج عملی و تجربی فراوانی به همراه دارد. از این رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزش‌های خوب و پسندیده اخلاقی را با مسائل پژوهشی خود همراه کنند؛ زیر ساخت‌های علمی جامعه اثرات و نتایج مثبت و همیشگی خواهند داشت.
تدبر و تفکر در قرآن، فهم روشمند و هماهنگ ظاهر قرآن کریم است. توصیه‌های قرآنی و روایی مبنی بر التزام به “تدبر در قرآن” و ضرورت بهره‌مندی از قرآن به عنوان کتاب اعجاز و غیر قابل تحریف، اهمیت پرداخت به این موضوع را نشان می‌دهد.
چرا نظریه‌ی تنشی۹ امروزه در مطالعات مربوط به نشانه-معناها و گفتمان از اهمیت زیادی برخوردار است پرسشی‌است که پاسخ به آن را باید در بعد پدیداری و وجودی نشانه یافت. بررسی تنشی آیات قرآن (مطالعه موردی آیات سوره الرحمن) نشان داد که دیگر نمی‌توان نشانه‌ها را گونه‌هایی مکانیکی، کلیشه‌ای و دارای معناهای تثبیت شده دانست. بلکه با فرآیندی مواجه هستیم که ما را با تجربه ناب کنش‌گر۱۰ و جریان زنده شکل‌گیری ارزش‌ها مواجه می‌سازد. این همان چیزی است که ما آن را بعد پدیداری نشانه